Çölyak Hastalığı (Gluten Enteropatisi) Nedir?
Çölyak hastalığı (ya da gluten enteropatisi), bağırsaklardaki sindirimi sağlayan villus [tüysü oluşumlar] denilen yapıların bozulmasına sebep olan ve dolayısıyla da yiyeceklerdeki besinin emilmesini engelleyen ve ince bağırsakta hasarlar oluşturan bir alerjik sindirim sistemi hastalığıdır. Bu hasara buğday, arpa, çavdar, yulaf gibi tahılların içerisinde bulunan guluten isimli bir protein neden olmaktadır.
Gluten nedir?
Gluten buğday, yulaf, arpa, çavdar ve kamut gibi bazı tahıllarda bulunan bir protein maddesidir. Glutenin çok az besin değeri bulunur. Aslında bu proteinin asıl işlevi, unu bağlanmasını sağlayarak ekmeğin pişmesine olanak tanıyan bir yapıştırıcı araç olarak işlev görmesidir.
Çölyak hastalığı hangi yaşlarda görülür?
Çölyak hastalığı genetik bir hastalıktır. Ailevi kalıtım söz konusudur. Hastalık yaşamının her hangi bir bölümünde ortaya çıkabilmektedir. Bazen çölyak hastalığı, bir ameliyat, doğum sonrası, gebelik sürecinde, viral enfeksiyon ya da şiddetli duygusal stresten sonra tetiklenebildiği gibi direkt çölyak hastalığı tablosuyla da ortaya çıkabilir. Çölyak hastalığı literatürde; çocukluk, ergenlik, orta yaş ve yaşlılıkta ortaya çıktığı görülmüştür.
Çölyak neden olur, nelere sebep olur?
Hastalığa buğday, arpa, yulaf, çavdar gibi tahılların içerisinde bulunan gluten isimli bir proteinin ince bağırsakta parçalanamaması neden olmaktadır. Gluten; hamurun kabarmasını sağlayan, gıdaların raf ömrünü uzatan, elde edilen mamülün kalitesine önemli etkisi olan bir tür proteindir. Bu nedenle glutensiz unlarla yapılan ürünler çabuk bayatlamakta, şekil verirken zorlanılmakta ve kabarması gereken birçok unlu mamülde istenen kabarma sağlanmamaktadır. Çölyak hastalarına büyük sıkıntı yaşatan bu durum ekmeğe dayalı beslenme şekline sahip toplumumuzda çölyak hastalarının yaşam standartlarını büyük ölçüde düşürmektedir. Çölyaklılar glutenli besinler aldıkları zaman bağışıklık sistemi uyarılır ve bağırsağın iç yüzeyi iltihaplanır. Sağlıklı bağırsak hücrelerinin yüzeylerinde bulunan villüsler iltahaba bağlı olarak azalır veya kaybolur. Bunun sonucunda iltihaplı bağırsak yüzeyi, bazı besin maddelerini emip kana karıştıramaz. Bu da başta vitaminler ve mineraller olmak üzere vücudun gereksinim duyduğu çeşitli maddelerin eksikliğine yol açarak başka hastalıklara ve gelişme geriliklerine ortam hazırlar.
Çocuklarda Belirtileri Nelerdir?
Çölyak hastalığı olan çocuklarda özellikle karın ağrısı, karında şişlik, ishal, huzursuzluk, iştahsızlık, enfeksiyonlarda artış ve gelişme geriliği, kusma, kilo alamama ve boy uzamasında yavaşlama gibi tipik belirtilerle ortaya çıkabilir.
Çölyak Hastalığının Tedavisi Nedir?
Çölyak hastalığının tek tedavisi ömür boyu buğday, arpa, çavdar yulaf tahıllarında bulunan glutenden uzak sıkı bir diyettir. Çölyak hastaları, buğday, arpa, çavdar, yulaflı gıdalar tüketmedikleri gibi ayrıca marketlerde satılan hazır gıdaların içeriklerine dikkat etmelidirler. Mutlaka gluten içermeyen gıdalar tüketmeliler. Az miktarlarda alınan gluten ise hasarın yeniden oluşmasına neden olabilmektedir. Dolayısı ile kişiler glutensiz diyeti yaşam şekli değişikliği haline getirerek ömür boyu uygulamaları gerekmektedir.
Çölyakla Yaşamak?
Çölyak hastalığı ile karşılaşıldığında, sağlıklı bir yaşam için gerekli olan tek şey dikkattir. Yaşantımızı daha kolay bir hale getirmek için hastalığa sebep olan gıdalardan uzak durmaktır. Dikkatli bir beslenme programıyla her sağlıklı insan gibi bu bireyler büyür, okula gider, evlenir, çocuk sahibi olur, çalışır ve ya- şantısına devam edebilirler. Çölyak bir yaşam tarzı olarak hayata yerleşmelidir.
Çölyak hastalığında diyet tedavisinde tüketilmemesi gereken besinler nelerdir?
- Buğday, arpa, çavdar ve yulaf katkılı her türlü ürün. (un, bulgur, bulgur pilavı, irmik, makarna, şehriye, kuskus, ekmek, kek, pasta, kurabiye, bisküvi, börek, çörek, gofret, simit, kraker, dondurma külahı, unlu tatlılar, gluten içeren hazır salça, ketçap, un ilave edilen çorbalar, soslar, tarhana, yarma gibi).
- Galeta ununa, una batırılarak kızartılmış tavuk balık gibi et ürünleri.
- Malt kullanılan içecekler, bira votka cin v.b.
- Gluten içeren hazır çorbalar, köfte, pane harçları gibi hazır çeşniler.
- Sirke, çikolata, puding, sakız, ketçap, mayonez, dondurma gibi gıdaların bazılarında gluten bulunabilmektedir. Bu konuda bilgi edinilmelidir.
- Tuzlu, soslu kuruyemişler, glutenle yapış- tırıldığı için yasaktır. Ancak bunların glutenle işlem görmemiş hali, gluten içermeyen kuruyemişler serbesttir.
Güvenli yiyecekler veya gluten içermeyen yiyecekler
Gluten içermeyen ve herhangi bir kısıtlama olmadan tüketilebilecek bir çok yiyecek bulunmaktadır. Bunların arasında pirinç, mısır, patates, bakliyat, kara buğday, manyok, tapyoka, ve kestane gibi çeşitli nişasta tipleri, süt ve süt ürünleri, et, balık, yumurta, bitkisel yağlar, sebze ve meyve bulunur. Ayrıca özellikle çölyak hastalarının beslenmelerine yönelik geniş bir hazır gıda yelpazesi (ekmek, makarna, bisküvi ve tahıl dahil) bulunmaktadır. Bu tür yiyeceklerin kutusunda gluten olmadığını garantileyen üzeri çizilmiş bir tahıl sapı sembolü bulunur.
Riskli yiyecekler
Bazı yemekler sadece glutensiz olduklarına emin olunduktan sonra tüketilebilir. Yine de bunlar yüzde yüz güvenli kabul edilmezler. Içindekiler listesinde gluten bulunmamasına rağmen üretim sürecinde kontamine olmuş olabilirler. Riskli yemeklerin içinde hazır çorbalar, sosis, soya sosu, et tatlandırm karışımları, şeker ve tatlılar, dondurma, nişasta, maltodekstrin, glikoz şurubu ve malt bulunur.
Yasak yiyecekler
Beslenmeden tamamen çıkarılması gereken besinler arasında arpa ve çavdar da dahil olmak üzere buğday ve diğer bazı tahılların türevlerini içeren yiyecekler bulunur. Genellikle kişinin hassasiyetine göre az miktarlarda yulaf kişinin diyetine eklenebilir.
Çölyak hastalığında tüketilen özel glutensiz gıda ürünleri nelerdir?
- Glutensiz un · Glutensiz makarna · Glutensiz şehriye · Glutensiz çikolata · Glutensiz kek, kraker · Glutensiz irmik · Glutensiz güllaç · Glutensiz bisküvi · Glutensiz tarhana.
Uzm. Dyt. Gözde Okburan